Karlsruher Wolkenatlas

< Tworzenie się chmur
> Rodzaje opadów i osadów
> Śnieg
>
Krupa
> Grad
>
Rosa, szron
> Sadź
>
Gołoledź

Tworzenie się chmur


Rodzaje opadów i osadów
Opadami nazywamy tę ilość wody, która w postaci ciekłej lub stałej spada na powierzchnię ziemi, bądź tworzy się na niej jako rezultat kondensacji pary wodnej. Do pierwszej grupy należą: deszcz, śnieg, krupa i grad, a do drugiej: rosa, szron, sadź, gołoledź. Grupę pierwszą nazywamy opadami, grupę drugą- osadami.
Deszcz. Deszczem nazywamy krople wody spadające z chmur. Spadanie kropel następuje, gdy ich rozmiary przekroczą wielkość, przy której nie mogą się już utrzymać w powietrzu, to znaczy, że nawet siła prądu wstępującego nie może zrównoważyć siły ciężkości spadających kropel. Mechanizm narastania kropel ze stanu mgły do stanu deszczu mżącego nie jest jeszcze dostatecznie wyjaśnione. Najprostszym z przypuszczeń jest to, że krople deszczu powstają przez łączenie się elementów chmury, którymi są albo kropelki mgły, albo kryształki lodowe. Elementarne kropelki mgły otoczone są warstewką powietrza adsorpcyjnego i mogą istnieć zawieszone obok siebie w powietrzu. Aby wytworzyła się jedna kropla deszczu, muszą się połączyć ze sobą tysiące kropelek elementarnych.
Zjawisko łączenia się kropel nie następuje tylko wskutek prostego zlewania się, gdyż oprócz sił, które temu sprzyjają, występują inne siły, które temu wyraźnie przeszkadzają. Tak np. elementarne kropelki chmury zawierają pewien ładunek elektryczny. Jeśli więc kropelki posiadają ładunki o różnym znaku, wówczas się przyciągają, jeśli zaś mają ładunki o jednakowym znaku- odpychają się. Niewątpliwie istotną rolę przy tworzeniu się deszczu odgrywa powiększanie się jednych elementów kosztem drugich. W chmurach złożonych jednocześnie z kropelek przechłodzonej wody i kryształków lodowych kosztem kropelek rosną śnieżynki. Jak wiadomo z fizyki, prężność pary nasycającej powietrze w danej temperaturze jest nad powierzchnią lodu mniejsza niż nad powierzchnią wody; prężność jest mniejsza również nad powierzchnią płaską niż nad wypukłą. Jeśli zatem chmura ma budowę niejednorodną i składa się zarówno z kryształów lodowych, jak i z kropelek wody, to powietrze może być nie nasycone parą wodną w stosunku do powierzchni kropelek, w stosunku zaś do kryształków lodu będzie przesycone. Kropelki będą zatem parowały, kryształki zaś będą ich kosztem narastały, tworząc śnieżynki. Gdy śnieżynki osiągną odpowiednie rozmiary, będą spadały na dół. Podobnie duże krople, mające mniejsze krzywizny, będą rosły kosztem małych kropelek o większej krzywiźnie. Wynika z tego, że chmura jest wtedy najbardziej trwała, gdy składa się z kropelek tej samej wielkości, naładowanych elektrycznością tego samego znaku; taka chmura nie daje opadu.
Według skandynawskiego meteorologa Bergerona, główną przyczyną tworzenia się opadów są kryształki lodowe stale istniejące w atmosferze powyżej pewnej wysokości.
Chmura może zachować strukturę płynno-kroplistą nawet w temperaturze znacznie niższej od zera (-20°). Wówczas kropelki wody będą w stanie przechłodzenia. Na pewnej wysokości w atmosferze unoszą się w dostatecznej ilości kryształki lodowe. Nad Europą warstwa ta latem zaczyna się na wysokości 5-6 km, zimą zaś leży stosunkowo nisko nad powierzchnią Ziemi. Jeśli chmura rośnie w kierunku pionowym, może ona dosięgnąć tej warstwy; wówczas następuje zachwianie równowagi. Zaczyna się wtedy dyfuzja pary z kropelek na kryształki i na nich, jako na ośrodkach sublimacji, zaczynają się tworzyć śnieżynki. Śnieżynki powiększają swoją objętość i wreszcie spadają na dół. Latem po drodze topnieją i dają deszcz (niekiedy z chmur kłębiastych (Cb) - grad), zimą zaś spadają nie stopione w postaci śniegu lub krupy.
Z chwilą gdy jedne cząsteczki chmury stały się większe od innych, zaczynają opadać (względem chmury). Dalszy wzrost ich objętości będzie wynikiem zderzenia się z innymi cząstkami. Gdy zwykła kropla deszczu spada przez chmurę, najdrobniejsze kropelki chmury zostają wraz z powietrzem rozsunięte na boki, lecz większe zostają złapane przez przednią powierzchnię spadającej kropli. Również w czasie spadania kropli, wskutek rozrzedzenia powietrza za opadającą kroplą, opór powietrza jest mniejszy, tak że druga kropla, o wymiarach zbliżonych do pierwszej, wpada szybko w rozrzedzoną strugę i dogania wyprzedzającą ją kroplę. Tego rodzaju zjawiska nazywamy wychwytywaniem kropel.
W szerokościach geograficznych wysokich i średnich poziom zamarzania znajduje się tak nisko, że wiele chmur sięga obszaru temperatur ujemnych. Tutaj zarodniki lodowe decydują o zapoczątkowaniu opadu, natomiast zderzenie się kropel następuje później. W niskich szerokościach geograficznych tylko nieliczne chmury sięgają w obszar temperatur zamarzania, więc opad powstaje w nich wskutek różnic wielkości kropel chmury. Aby kropla mogła dalej rosnąć do rozmiarów kropli deszczowych, konieczna jest dostateczna grubość chmury.


Ś n i e g.
Kropelki wody przechłodzonej znajdującej się w chmurach mogą w pewnych warunkach przejść w stan lodu i dać opad na powierzchnię ziemi w postaci stałej: śniegu, krupy lub gradu. Który z tych trzech rodzajów opadu powstanie w danych warunkach, zależy od wilgotności względnej, przy jakiej następuje kondensacja pary wodnej.
Jeśli prężność pary wodnej zawartej w powietrzu nieznacznie przekracza prężność pary nasyconej nad lodem, wówczas tworzą się normalne, pełne kryształy lodowe. Woda, jak wiadomo, krystalizuje w układzie heksagonalnym (sześciokątnym). Równomiernie rozwinięty kryształ lodowy ma postać ostrosłupa. Przy silniejszym rozwoju wzdłuż osi przybiera on kształt sześciokątnego słupka, przy silniejszym zaś rozwoju w kierunku podstawy - kształt blaszki sześciokątnej. Jeśli zatem prężność pary wodnej nasyconej przekracza prężność pary wodnej nad lodem, ale nie jest mniejsza niż prężność pary nasyconej nad wodą, wówczas kondensacja następuje na narożach kryształów pełnych. Kryształ będzie więc wzrastał przede wszystkim na wierzchołkach. Jeśli krystalizacja odbywa się dalej, kąty kryształu stają się ramionami tak zwanego szkieletu krystalicznego albo gwiazdki śniegowej. W dalszym ciągu na narożach ramion gwiazdki może się odbywać krystalizacja dająca nowe naroża, na których znowu może się odbyć krystalizacja itd. W rezultacie powstają formy złożone, zawsze sześcioramienne o bardzo urozmaiconej kompozycji.
Przy dalszym wzroście przesycenia, gdy prężność pary nasyconej przekracza maksymalną prężność w stosunku do wody, wówczas kryształ rośnie nie tylko w płaszczyźnie symetrii, ale także w innych płaszczyznach. Powstaje wówczas forma zbliżona do kuli, tzw. sferokryształ. Opad składający się z tego rodzaju produktów krystalizacji nazywa się k r u p ą. Wskutek szybkiego wzrostu kryształków, spowodowanego znacznym przesyceniem pary wodnej, powstają w nich napięcia wewnętrzne, powodujące spękania i szczeliny. W dalszym ciągu brzegi szczelin wzrastają, tworząc odgałęzienia dające nowe szczeliny itd. W rezultacie, gdy te odgałęzienia dostatecznie blisko przylegają jedno do drugiego, tworzy się kula o strukturze włóknistej, pokryta drobnymi szczerbkami, które są końcami poszczególnych odgałęzień. Do ziarn krupy mogą przymarzać kropelki przechłodzonej wody. Przy nagłym zamarzaniu wydziela się ciepło utajone topnienia , które zwiększa siłę nośną chmury. Dopóki w chmurze jest jeszcze woda w postaci płynnej, jądro krupy, podtrzymywane prądem wznoszącego się powietrza, styka się ciągle z przechłodzonymi kropelkami wody i pokrywa się warstwami przezroczystych i nieprzezroczystych powłoczek lodowych. W ten właśnie sposób najprawdopodobniej powstaje grad.


Grad są to kawałki lodu o kształtach nieprawidłowych, zwykle kulistych lub jajowatych. Rozmiary bryłek gradowych najczęściej wahają się od 5 do 15 mm, jakkolwiek nieraz dochodzą do wielkości pomarańczy.
Niekiedy gradziny wskutek długiego przebywania w strefie silnych prądów występujących oraz wielokrotnego ich unoszenia do góry i opadania w dół mogą osiągać ogromny ciężar, przekraczający 0,5kg. We Francji zaobserwowano gradziny o ciężarze 0,8kg i 140 mm średnicy, zaś w Karyntii i Styrii o ciężarem 1kg i 170 mm średnicy. Są to oczywiście przypadki wyjątkowe. Występowanie gradu w różnych miejscach jest rozmaite: w jednych grady występują często, w drugich-rzadziej. Wynika z tego, że o występowaniu gradu oprócz czynników atmosferycznych decydują także czynniki ziemskie, jak rzeźba terenu i pokrycie. Ostatnio zauważono, że na bieg szlaków gradowych ma wpływ podłoże geologiczne i związany z tym stopień jonizacji powietrza. Na podłożu granitowym powietrze jest bardziej zjonizowane i grad występuje częściej niż na podłożu wapiennym, gdzie jonizacja jest słabsza i grad pojawia się rzadziej. Znajomość częstości występowania gradu na danym terenie pozwala ocenić ryzyko uprawy roślin.


Rosa i szron. Oba te rodzaje osadów powstają wtedy, gdy przedmioty na powierzchni ziemi (a od nich przylegające powietrze) tracąc ciepło przez wypromieniowanie oziębiają się poniżej punktu rosy. Ilość pary wodnej w powietrzu staje się zbyt duża w stosunku do obniżonej temperatury, a nadmiar jej skrapla się i osiada na oziębionych przedmiotach. Jeżeli temperatura punktu rosy jest większa od 0, powstaje rosa, jeżeli zaś leży poniżej 0, tworzy się szron, złożony z kryształków lodu. Rosa w naszym klimacie daje małe ilości wody (0,1-0,4 mm warstwy wody w ciągu jednej nocy), w klimatach zaś gorących występuje obficiej wskutek dużej wilgotności powietrza. Na intensywność rosy wpływają: pogodne niebo, przezroczyste powietrze, cisza lub najwyżej słaby wiatr. Rosa obficiej powstaje w zagłębieniach terenu niż na wysokościach. Jesienią wskutek większej zawartości pary wodnej w powietrzu mamy więcej rosy niż wiosną.


Sadź. Nazwą tą określamy dwa zjawiska: sadź miękką i sadź twardą. Sadź miękka powstaje wtedy gdy podczas mgły składającej się z przechłodzonej wody cząsteczki jej zetkną się z jakimkolwiek ciałem stałym; przechłodzona woda zamarza, tworząc na przedmiotach uwarstwioną masę o znacznej grubości i barwie szarej. Sadź twarda tworzy się wtedy, gdy po silnych i długotrwałych mrozach powieje ciepły i wilgotny wiatr. Wtedy na wyziębionych przedmiotach tworzy się nieprzezroczysta ziarnista powłoka. Podczas gdy sadź miękka jest utworem krystalicznym, sadź twarda jest utworem bezpostaciowym.
Zjawiska sadzi i szronu są do siebie podobne, jednak istnieje między nimi wyraźna różnica. Sadź może się utworzyć w dowolnej porze dnia, gdy tymczasem szron występuje tylko podczas pogodnej nocy. Szron może osadzić się tylko na nieprzewodnikach, sadź natomiast osadza się także na metalach. Szron jest właściwy wszystkim klimatom, sadź zaś występuje tylko w klimatach bardziej chłodnych - w zimniejszej porze roku.


Gołoledź. Powstaje przy padaniu kropel przechłodzonego deszczu, który po zetknięciu się z powierzchnią ziemi, drzewami i innymi przedmiotami zamarza, tworząc na nich gładką i przezroczystą powłokę lodową. Gołoledź może powstać także podczas zwykłego deszczu, gdy pada on po silnych i długotrwałych mrozach. Przyczyną gołoledzi mogą być także mgły roszące, opadające na ochłodzone przedmioty. W pewnych wypadkach gołoledź osadza lód w tak dużej ilości, że łamią się gałęzie i pnie drzew, a przewody telefoniczne i elektryczne mogą być zerwane.